مراحل 4 گانه رشد پیاژه

نظریه رشد پیاژه در مورد چگونگی یادگیری کودکان در حین رشد است، مراحل 4 گانه نظریه ی رشد شناختی پیاژه و کاربرد آن را در این مقاله بخوانید.

 

ژان پیاژه نظریه پرداز و روانشناس مشهور قرن بیستم، تمرکز ویژه ای روی رشد کودکان داشت. به طوریکه بیشتر نظریات او برگرفته از مشاهده ی کودکان و ثبت رشد آنها بوده است.

به گفته ی ژان پیاژه، کودکان طرز تفکری کاملاً متفاوت داشته و فقط یک بزرگسال کوچک نیستند. اعتقاد او بر این بود که کودکان همچون «دانشمندان کوچک» رفتار کرده و با کاوش محیط اطراف، همه چیز را درک می کنند. از این رو نظریه ای در مورد رشد متمایز کودکان مطرح کرد که بر اساس آن کودکان زبان، حافظه و استدلال را یاد می گیرند.

این مقاله به نقد و بررسی مراحل 4 گانه نظریه ی رشد شناختی پیاژه پرداخته و مفاهیم کلیدی، چالش ها و کاربردهای نظریه ی رشد شناختی پیاژه را شرح داده است.

 

همچنین بخوانید:

غذاهای مفید برای تقویت و رشد مغز کودکان (کلیک)

 

مراحل 4 گانه نظریه ی رشد شناختی پیاژه

نظریه ی رشد شناختی پیاژه در 4 مرحله ی کلی ارائه شده است. در جدول زیر مراحل 4 گانه ی نظریه ی رشد شناختی پیاژه را مشاهده می کنید:

مرحله	سن	اتفاقاتی که می افتد
مرحله حسی حرکتی	0 – 2 سالگی	در این سن نوزادان شروع به لمس کردن، چنگ زدن، تماشا کردن و گوش دادن می کنند. بدین ترتیب آنها جهان اطراف را از طریق این حواس درک می کنند. آنها همچنین قادر به فهم ماندگاری اشیاء می شوند. یعنی می دانند که اشیاء همیشه و حتی زمانی که آنها را نمی بینند، هم وجود دارند.
مرحله پیش عملیاتی	2 – 7 سالگی	در این بازه ی سنی کودکان زبان و تفکر انتزاعی خود را بهبود می دهند. بدین معنی که آنها قادر به فکر کردن در مورد مفاهیم و ایده های غیر فیزیکی می شوند. به علاوه آنها بازی نمادین (بازی وانمود کردن)، نقاشی کشیدن و صحبت کردن درباره اتفاقات گذشته را شروع می کنند.
مرحله عملیاتی عینی	7 – 11 سالگی	کودکان در این سن قوانین منطقی و فیزیکی همچون قد، وزن و حجم اشیاء را می آموزند. به علاوه آنها از طریق نمونه هایی (مانند خاک رس مدل سازی) می فهمند که ویژگی های اشیاء حتی با تغییر ظاهر آنها هم ثابت می  ماند.
مرحله عملیاتی صوری یا انتزاعی	بالای12 سالگی	در این برهه ی زمانی نوجوانان قوانین منطقی برای درک مفاهیم انتزاعی و حل مسائل را می آموزند. برای نمونه آنها قادر به درک مفهوم عدالت خواهند شد.

 

مرحله حسی حرکتی (از بدو تولد تا 2 سالگی)

در مرحله حسی – حرکتی نوزاد از بدو تولد تا 2 سالگی به منظور درک جهان اطراف خود، از حواس و حرکات بدنی خود استفاده می کند.

نوزاد اولین ارتباطات خود را از طریق اعمال غیر ارادی همچون مکیدن، تکان دادن بازو یا سر انجام می دهد. همچنین برای کشف محیط و بدن خود از حواس 5 گانه بینایی، لامسه، بویایی، چشایی و شنوایی استفاده می کند.

بدین ترتیب نوزاد با تجربیات مختلفی روبرو شده و متوجه تفاوت احساسات خود نسبت به چیزهای گوناگون می شود.

همچنین در این بازه ی سنی کودک قادر به درک مفهوم علت و معلول خواهند بود. او می فهمد که برخی اقدامات نتیجه ی خاصی داشته و بدین طریق تجربه ای برای برنامه ریزی اقدامات بعدی به دست می آورد.

کودک با جمع آوری این اطلاعات و تجربیات گوناگون تفاوت بین افراد، اشیا، بافت ها و مناظر مختلف را درک خواهد کرد.

در 6 ماهگی نوزاد قادر به درک ماندگاری اشیاء خواهد بود. بقای شئ به معنی آگاهی از این است که اشیاء حتی وقتی که در معرض حواس نیستند، باز هم وجود دارند. در این صورت نوزاد به جای اینکه فقط به تجربیات عینی اشیاء در محیط پیرامون خود واکنش نشان دهد، یک تصویر ذهنی، یا بازنمایی از اشیاء را نیز می تواند در ذهن خود ایجاد کند.

 

مثال ها

در این مرحله کودک با انجام بعضی رفتارهای خاص، مهارت هایی را در خود توسعه می دهد که سبب فهماندن منظور خود به اطرافیانش می شود.

برای نمونه کودکی که معنی علت و معلول را می داند، رای جلب توجه شروع به گریه می کند یا با تکان دادن وسیله ای در دست صدایی به وجود می آورد.

کودکی که مفهوم ماندگاری اشیاء را درک می کند، می داند که:

• او یا اطرافیانش حتی اگر چشمشان را بپوشانند، هنوز آنجا هستند.
• یک اسباب بازی حتی اگر زیر پتو هم پنهان شده باشد، هنوز وجود دارد.
• مراقب آن‌ها در حین بازی هایی مانند دالی موشک (نوعی بازی که چشم بسته انجام می شود) هنوز آنجاست.

 

مرحله پیش عملیاتی (2 تا 7 سال)

طی این مرحله کودک به طور کامل ماندگاری اشیاء را آموخته و رشد فرآیندهای ذهنی انتزاعی او شکل می گیرد. در این بخش از مراحل رشد شناختی پیاژه، کودک به مواردی فراتر از دنیای فیزیکی، همچون اتفاقات گذشته فکر می کند.

علاوه بر این کودک به طور نمادین فکر کرده و تصورات خود را از طریق زبان و رفتارهایی خاص به دیگران نشان می دهد.

در این سن گفتار در کودک به جای برقراری ارتباط، بیان تفکر اوست. در این مرحله کودک در یک جریان فکری صحبت کرده و طی دوره مهارت های زبانی پیچیده تری را توسعه خواهند داد.

بر اساس اعتقاد پیاژه کودکان درک نمی کنند که دیگران متفاوت از آنها فکر کرده، یا یک اتفاقی که رخ می دهد همیشه به آنها مربوط نیست. بعبارتی در این مرحله کودکان خود محور هستند.

 

در این بخش از مراحل 4 گانه نظریه رشد شناختی پیاژه، کودک 5 رفتار کلیدی زیر را از خود نشان می دهد:

• تقلید: کودکان کارها را از روی شخص دیگری تقلید می کنند، حتی اگر شخصی که از آن الگوبرداری می‌کنند در مقابل آنها نباشد.
• بازی نمادین: آنها ویژگی یا نمادها را به اشیا نسبت داده و بدین طریق خصوصیات یک شی را بر روی شی دیگر نشان می دهند. برای مثال، آنها چوب را به عنوان یک شمشیر فرض می کنند.
• طراحی: تقلید و بازی های نمادین هر دو از عناصر مورد نیاز برای طراحی هستند. کودکان با خط‌ ناخوانا شروع به نوشتن کرده و رفته رفته شکل دقیق‌ تری از اشیا و افراد را می کشند.
• تصویرسازی ذهنی: بچه ها طیف وسیعی از اشیاء را در ذهن خود تجسم می کنند. آنها نام اشیاء یا سوالات گوناگون را به طور مکرر می پرسند تا ارتباطی بین کلمات و اشیاء برقرار کنند.
• فراخوانی شفاهی رویدادها: بدین معنی که کودکان از واژه ها برای توصیف و نمایش وقایع، افراد یا موارد گذشته استفاده می کنند.

 

مثال ها

کودک در مرحله پیش عملیاتی کارهایی از این قبیل را انجام می دهد:

• تقلید از نحوه صحبت یا حرکت یک شخص حتی در زمان نبود وی
• ایجاد یک دوست خیالی
• نقاشی کردن افراد و اشیاء، در حالیکه می دانند آنها فقط مثال هستند
• تصور اینکه آنها یک ابرقهرمان یا فرد قابل تحسین هستند
• فرض کردن چوب به عنوان شمشیر یا جارو به عنوان اسب در هنگام بازی

 

مرحله عملیاتی عینی (7 تا 11 سال)

به گفته ی پیاژه، در این بخش از مراحل 4 گانه نظریه رشد شناختی، کودکان رشد بهتر و تسلط بیشتری بر تفکر انتزاعی داشته و کمتر خود محور می شوند. در این مرحله سنی آنها متوجه می شوند که تمامی رویدادها مربوط به آنها نبوده و دیگران نیز عقاید مختلفی دارند.

آنها همچنین قوانین منطقی و ملموس را در مورد اشیاء فیزیکی اجرا می کنند. البته آنها قادر به انجام همان کار در زمینه ی مفاهیم انتزاعی (غیر عملی) نیستند.

مرحله ی عملیات عینی متکی به سه اصل زیر است:

• حفاظت و برگشت پذیری: حفاظت به معنی درک این است که اندازه، حجم یا ظاهر اجسام تغییر می کنند اما اساساً یکسان می مانند. برگشت پذیری نیز به معنی این است که برخی از چیزهایی که تغییر کرده اند به حالت اولیه خود برگشته و برخی دیگر باز نمی گردند.
• دسته بندی: به این معنی که کودکان می توانند اشیاء را به چند گروه و زیر گروه طبقه بندی کنند. مثلاً آنها اشیاء را بر اساس رنگ، شکل یا شباهت هایشان گروه بندی می کنند.
• ردیف سازی: کودک اشیاء را بر اساس قد، وزن یا اهمیت آنها گروه بندی می کند. به دلیل اینکه کودکان در طول آموزش ریاضی و علوم به این مهارت نیاز دارند، تسلط بر این توانایی یک امر ضروری است.

 

مثال ها

مهارت های زیر نشان می دهند کودک توانایی های مربوط به مرحله عملیات عینی را آموخته است:

• درک این مسئله که آب می تواند یخ بزند و دوباره ذوب شود، اما تغییرات دیگر دائمی هستند.
• فهم اینکه آب دارای خواص یکسانی است (مثلاً مرطوب بودن آن) حتی زمانی که در ظروف مختلف یا رنگ های متفاوت هم باشد.
• اسباب بازی های خود را بر اساس اندازه یا اهمیت آنها مرتب می کنند.
• قادر به تقسیم مداد رنگی بر اساس رنگ آنها به گروه های مختلف هستند.

 

مرحله عملیاتی صوری (بالای 12 سال)

در آخرین بخش از مراحل 4 گانه ی نظریه ی رشد شناختی پیاژه، کودکان قوانین پیچیده تری از منطق را می آموزند. پس از آن شروع به استفاده از این قوانین برای درک نحوه ی عملکرد مفاهیم انتزاعی و حل مسائل می کنند.

در این مرحله از رشد، کودک قادر به تجزیه، تحلیل و استنباط محیط پیرامون خود می باشد. به طوریکه بسته به میزان دانش خود، نظریاتی در مورد وقایع حال و آینده ارائه می دهد.

این مسئله استدلال فرضی-قیاسی نام داشته و اساسی ترین بخش از عملیات صوری است. بر اساس این توانایی، افراد پاسخ درستی به سوال “چه می شود اگر؟” می یابند. در نتیجه راهکارهای مختلف و نتایج بالقوه ای را برای یک موقعیت معین برآورد می کنند.

 

مثال ها

کودک در مرحله عملیاتی صوری راهکارهای متعددی برای حل یک مشکل یافته، سپس طبق احتمالات منطقی یا درصد موفقیت آنها، بهترین راهکار را انتخاب می کند.

برای نمونه اگر کودک برای ساختن مدلی از منظومه شمسی مجبور به استفاده از مواد موجود در خانه باشد، برای این کار از روش های متنوعی می تواند استفاده کند. او با فکر کردن به احتمالات موجود و انتخاب منطقی ترین و موثرترین آنها، نشان می دهد که دارای مهارت استدلال فرضی-قیاسی است.

علاوه بر این، در این دوره کودک اعمال و رفتار خود را ارزیابی می کند. برای نمونه همگامی که با دوستش دعوا می کند، شرایط را بررسی کرده و در نظر می گیرد که رفتار یا نظر او چه تاثری خواهد داشتو پس از آن تصمیم می گیرد گه چگونه به موقعیت ایجاد شده نزدیک شود.

 

مفاهیم پراهیمت

جنبه های مهم مطرح شده در مراحل 4 گانه نظریه ی رشد شناختی پیاژه شامل موارد زیر است:

 

تعادل

براساس نظریه رشد شناختی پیاژه، ادامه ی رشد کودک وابسته به وجود تعادل است.

زمانی که کودک دانش جدیدی را کسب می کند، تصور او از جهان نامتعادل می شود. از این رو کودک انگیزه ای برای کسب اطلاعات جدید داشته و سعی می کند که به حالت تعادل برسد.

 

طرح واره

طرح واره یکی از جنبه های مهم مطرح شده در مراحل 4 گانه نظریه رشد شناختی پیاژه است.

این وضعیت مقوله ای از دانش یا الگوی ذهنی کودک برای درک بهتر جهان هستی بوده و حاصل تجربیات اوست.

برای نمونه کودک طرح واره ای از سگ برای خود ایجاد می کند. در ابتدا کلمه ی “سگ” اشاره به اولین سگی دارد که او مشاهده کرده است. اما با گذشت زمان، این کلمه نشان دهنده تمامی سگ ها و شامل همه آنها می شود. وقتی کودک این طرحواره را ایجاد کند، هر حیوان مشابهی را قبل از تسلط بر این دسته، سگ می نامد.

کسب تجربیات جدید و جدیدتر، موجب رشد طر واره شده و بستری برای کسب دانش ایجاد خواهد کرد. این امر بر مبتانای دو فاکتور درون سازی (Assimilation) و برون سازی (Accommodation) رخ می دهد.

منظور از درون سازی این است که کودک برای درک موقعیت جدید از طرح واره خود استفاده می کند. برای نمونه زمانی که او با نژاد جدیدی از سگ آشنا شد، با وجود تفاوت این شگ با سگ های دیگری که دیده بود، آن را در طرح واره سگ خود می گنجاند.

منظور از برون سازی این است که کودک برای تطبیق با یک شی جدید یا یک تجربه، از طرح واره قبلی خود استفاده می کند. برای نمونه هنگام برخورد کودک با گربه، او را به طرح سگ خود می افزاید تا وقتی که کسی به او توضیح دهد سگ و گربه باهم فرق دارند. پس از آن او طرح واره خود را بر اساس اطلاعات جدید انطباق خواهد داد.

 

چالش های نظریه پیاژه

مراحل 4 گانه نظریه ی رشد شناختی پیاژه و تئوری های مربوط به رشد کودک مطرح شده، در عصر حاضر نیز بسیار تأثیرگذار است. با این وجود برخی افراد از این نظریه ی ارزشمند انتقاد می کنند.

اول آنکه روش مطالعاتی پیاژه طبق استانداردهای امروزی پژوهش های آکادمیک نبود. او تحقیقات خود را بر روی تعداد کمی از کودکان و در محیط های طبیعی تحت مطالعه و بررسی قرار داده است. به همین دلیل این امکان وجود دارد که حجم کوچک نمونه یا محیط، سبب ایجاد سوگیری در نتایج گردد.

به علاوه او تمامی مطالعات خود را در اروپای غربی انجام داده و تأثیر رویه های اجتماعی و فرهنگی مختلف بر رشد کودک را در نظر نگرفته است.

شایان ذکر است که برخی دانشگاهیان موافق وجود مراحل رشد هستند، اما عقیده دارند که این مراحل به اندازه نظریه پیاژه متمایز و مشخص نیستند.

مطالعات نشان داده اند که بعضی از مهارت ها زودتر از زمان مطرح شده در نظریه رشد شناختی پیاژه تکامل می یابند. برای مثال منابع موثقی در سال 2021 اعلام کردند که خود محوری خیلی زودتر از آنچه پیاژه فکر می کرد (در 4 تا 5 سالگی به جای 7 تا 11 سالگی) رفع می شود.

 

کاربرد نظریه رشد شناختی پیاژه

در حالت کلی نظریه رشد شناختی پیاژه بر این پایه استوار است که کودکان برای کسب اطلاعات و درک دنیای خود نیازمند کشف، تعامل و آزمایش هستند. 

او عقیده داشت که مربیان و مراقبان می توانند به کودکان در یادگیری آنها کمک کنند به شرطی که اجازه دهند:

• با کودکان دیگری که در مرحله رشد مشابه یا کمی بالاتر هستند، تعامل داشته باشند.
• محیط فیزیکی خود را در محدوده ای ایمن کشف کنند.
• با انجام کارهای عملی یاد بگیرند، حتی اگر اشتباه کنند.
• به سوالات خود در مورد جهان پاسخ دهند.
• از حواس خود برای کشف اشیاء و احساسات (مثل لامسه، چشایی، بینایی، بویایی یا شنوایی) استفاده کنند.
• با موقعیت‌ها، اشیاء یا چالش‌های جدیدی که باعث ایجاد عدم تعادل می شود، مواجه شوند. زیرا این امر آنها را تشویق می کند که دانش خود را گسترش دهند.

در مراحل بعدی پازل واژگان، تکالیف حل مسئله و معماهایی منطقی در رشد شناختی کودک موثر واقع خواهند شد.

لازم به ذکر است که اگر کودکی دقیقاً در سنین خاص پیش بینی شده توسط پیاژه، رفتارها یا مهارت های مندرج در نظریه رشد شناختی پیاژه را انجام ندهد، اصلاً جای نگرانی نیست. در صورت وجود نگرانی های بیش از حد، والدین و مراقبان بهتر است به یک متخصص اطفال مراجعه کنند.

 

همچنین بخوانید:

تمرینات مغز: 22 راه برای تقویت حافظه و خلاقیت (کلیک)

 

خلاصه

مراحل 4 گانه رشد شناختی پیاژه نظریه ای مبنی بر این است که کودکان از تولد تا بزرگسالی مراحل مشخصی از رشد را طی می کنند. هر مرحله از رشد کودک، مهارت ها و نقاط عطف جدیدی را به همراه دارد. در واقع کودک بر اساس آنها دانش خود را از جهان گسترش می دهند.

بر اساس نظریه ی شناختی پیاژه کودکان به واسطه ی انگیزه ای مستمر برای یادگیری و تطبیق طرحواره ها ( الگوهای ذهنی که در درک مسائل به آنها کمک می کند) پرورش می یابند. 

نظریه ی رشد شناختی پیاژه در آموزش کودک بی تاثیر نیست و در عصر حاضر هم کاربرد دارد. اما با این وجود انتقاداتی از این نظریه شده و از قرن بیستم مدل هایی جایگزین برای رشد شناختی کودک ارائه شده است. ایده های لئو ویگوتسکی و ماریا مونته سوری دو نمونه از مدل های جایگزین نظریه پیاژه هستند.

 

جهت مشاهده و خرید مکمل ها و محصولات مراقبت داروخانه آنلاین اویرو کلیک کنید.